Èngyōng 33

Céng ê Qígoân (On the Origin of Species) sī 1859 nî csutpán ê Enggí tìzok, zokciá sī Charles Darwin; ce sī i tùi sengbŭt cìnhoà ê koancsăt kiam tùi cìnhoà ê zūjiân soántĕk kicè ê thólūn.

Goâncéng têbŏk:

On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life

Ciŏh Zūjiân Soántĕk ê Tōlí, yăh Sègnmiā tī Sengzûn Thiáuciàn tiong siū Thánhōl Zŏklūi ê Zûnwoăh ê Céng ê Qígoân

Èngyōng 32

Siagnyim sī lâng kap kîtha tōngbŭt ê cĭt qoán kámkak. I ê púncit sī mĭhkiāgn: pauhâm kòlthé, yĕkthé kap qìthé ê cìntōng sól zolsêng ê pho.

Èngyōng 31

Valencia Ôngkok (Valenciagí: Regne de València) ūi tī kólzá ê Iberia Poàntó tangpōl háihoāgn, tāiyok kinájĭt ê Valencia tēqu, sī Aragón Ôngkoan (Aragóngí: Corona d'Aragón, cí Aragón kokông ê sèlĕk hoānwî) ê cĭt hūn. Citê ôngkok tī 1238 nî sênglĭp; tī 1707 nî kiatsok.

Èngyōng 30

• Jiăttāi pōhong Washi tī Huilĭppin yínqí toāzúi, zōsêng siōngbô 436 lâng síbông.
• Kengkoè 18 nî ê kausiap, Rōlsea cèngsek kajĭp Sèkài Bōlyĕk Zolcit.
• Pílīsî kiatsok tùi 2010 nî 4 goĕh khaisí ê qànsiú cènghú sîkî, zolsêng Elio Di Rupo csoathâu ê sin loēkoh.
• Sepangâ ê Jînbîn Tóng tī kokhoē soánkí tiong sènglī, thèoāgn Siāhoē Kanglâng Tóng, ciâgn zò sin ê tosòl cèngtóng.

Èngyōng 29

Kòjînzúgī sī cĭt qoán susióng kiam kètăt théhē, i sól siatsióng ê tiongsim sī kòjîn. Kap kòjînzúgī siongtūi ê lílūn théhē sī cĭpthézúgī. Kòjînzúgī tī cèngtī tiathăk, siāhoē kiam kengcè susióng, hĕkciá gēsŭt csòngzok tiong lóng ū siū sukhó súyōng.
(courier)

Èngyōng 28

Kètăt zūyû (Tekgí: Wertfreiheit), hĕkciá kóng lûnlí tionglĭp (Enggí: ethical neutrality), sī kóng tī qohăk tiathăk siōng ētàng biántû kètăt phoàgntoān. Ce sī Max Weber tī thólūn honghoatlūn sî pat thàmthó ê būntê.


(verdana)

Èngyōng 27

Hàngí hēthóng ê Kitokkàu sól kóng ê "siōngtè" kap "thianzú", sī qahzá thoân jĭp Tiongkok sî cioh zāitē kàiliām sól hō ê miâ. "Siōngtè" zúyàu sī koh Sinkàu kàuhoē teh ēng; nā tī Thianzúkàu, thoânthóng sī kiò "thianzú". Zóngsī, tī Sinkàu mā ū cĭt koá phàipiat zútiūgn ēng "sîn" (神) cit jī lâi tāipiáu Kitok-kàu ê sîn. Inūi ane, Sinkàu ê Hàngí Sèngkeng ū hun "Sîn pán" (神版) kap "Siōngtè pán" (上帝版). Lēnggoā, tī kàuhoē yígoā, "siōngtè" citê hōmiâ tī siāhoē tāiciòng ci kan mā cin liûhêng.

kiàngī: "w" ê súyōng

só͘-ū -> sólu -> sólwu

Èngyōng 26

Yâmki (Enggí: base) sī cĭt lūi hoàhăk bŭtcit, ētàng ciapsiu zúisòl lîzú (H+, yôngzú), hĕkciá kóng ētàng thêkiong tiānzú tùi (electron pair). Nā ētàng yûgn tī zúi lāi ê yâmki kiò alkali.

Tī Hànbûn, yâmki ūsî hong kiò zò "kign" (鹼) iăh "kignki" (鹼基), zóngsī "kign" ū kata cí alkali hăkciá hâm sólwū yâmki ê yìsù.

Èngyōng 25

Siāhoē Tóng (Parti Socialiste PS) sī Hoatkok zúyàu ê cèngtóng ci it, mā sī Hoatkok siōng tōa ê cĭtê zóphài cèngtóng, koh sī Siāhoēzúgī Kokcè csam Auciu Siāhoē Tóng ê sênggoân. Siāhoē Tóng zútiugn siāhoēbînzúzúgī kap bînzúsiāhoēzúgī. Tī 1981 nî, Siā-hoē Tóng ê François Mitterrand yâgn tiŏh zóngthóng, 1988 nî koh liânjīm kàu 1995 nî.

Èngyōng 24

Khahzá, Tâitang solthih (Cycas taitungensis) ê piaupún hong ēng khì zò Tâioân solthih (Cycas taiwaniana) ê hōmiâ yikù. Āulâi Tâioân solthih kap Tâitang solthih hong hun zò nn̄g céng. Hiānsî kóng ê "Tâioân solthih" sūsĭtsiōng sī hunpòl tī Hokkiàn.

Èngyōng 23

Póhiám sī cĭt qoán tùi honghiám, yûkî kengcè súnsit ê qòngkoán. I zúyàu sī kengkoè siôngthàisèng ê hùcsut lâi tùi qólêng zûnzāi ê honghiám zò hunsoàgn hĕkciá zúnpī.

(tùi wikipedia csau lâi)

Èngyōng 22

Lúsèngzúgī sī cĭt lūi ūntōng kiam susióng, pauhâm tùi lúsèng koânlĕk ê zútiugn, hĕkciá tùi sèngpiat koanhē ê thàmthó.

(tùi wikipedia csau lâi)

Kiàngī: kh -> q

kh -> q

khong - > qong

...

Èngyōng 21

Jīsnghoà silíqóng, hoàhăksek SiO2, sī cĭtê silíqóng goânzú kiat nn̄gê sngsòl goânzú ciâgn sêng ê hunzú (hĕkciá liânsiŏk ê cengthé kòlzō). Tēkiû téng ê soaá toāhūn sī jīsnghoà silíqóng; in mā ū cin cē qoán kiatceng hêngsek, pílūn ciŏheng.

(tùi Holopedia csau lâi)

Èngyōng 20

Hongthai Morakot (kokcè phianhō: 0908; JTWC: 09W; PAGASA: Kiko) goânlâi si 2009 nî 8 goĕh 2 jĭt segnsêng ê jiăttài kēkhìap, tī 8 goĕh 3 jĭt ciâgn zò jiăttāi khìsoân. Kunkù 8 goăh 25 jĭt ê thóngkè, citê hongthai tī Tâioân zōsêng 461 ê lâng síbông, 192 ê lâng sitzong.

Tâioân lâmpō͘l Kohiôngkoān Kahsianhiong ê Siónâcsoan hō͘l thôlcsoahlâu yim khì. Tâioân ê lônggiăp súnsit tāiyok 145 ek STP.

Morakot mā tī Huilĭppin zōsêng 23 ê lâng síbông; tī Tiongkok zōsêng 6 ê lâng yísiōng síbông.

Èngyōng 19

Cojuangco sī Huilĭppin ê cĭtê sīzŏk kiam sègnsī. "Cojuangco" sī tōngtē cĭt ki Khól (許) sègn kazŏk ê kahō Khól Hoân Ko (許寰哥) ê Sepangâsek phengyim. "Khól Hoân Ko" sī 19 sèkí khì Huilĭppin hoattián ê Hokkiànlâng Kól Siōngcì (許尚志) ê siómiâ.
Huilĭppin ū nn̄g jīm zóngthóng siŏk citê sīzŏk: Corazon Aquino, kap i ê hāusegn Benigno Aquino samsè.
(tùi Holopedia ê têbŏk Cojuangco csau lâi)

Èngyōng 18

Tiongsengtāi sī cĭt toāgn tēcit sîtāi, sîkan sī 250 Ma (pahbān nî cêng) kàu 65 Ma chóyū. Cit tāi ēkha koh hun sagn toāgn: Triaskì, Jurakì, kap Cretakì.

Tiongsengtāi ê zá cĭt tāi sī Kólsengtāi; oàgn cĭt tāi sī Sinsengtāi. "Tiongsengtāi" sī tùi Seyûgn gígiân ê hoanyĕk, pílūn kóng Enggí ê tùièng "Mesozoic", sī Hiliăpgí "meso-" (yìsù: tiongng) kap "zoon" (yìsù: tōngbŭt, sègnmiā) ê zolhăp.

Tiongsengtāi sǹg sī "khióngliông ê sîtāi", inūi cit zūn khióngliông siāng hengōng, siōngboé tī āukî inūi Chicxulub csiongkek (csegnciŏh lòng Tēkiû) téng insòl soah biătzoăt.

(tùi Holopedia têbŏk Tiongsengtāi csau lâi)

Èngyōng 17

Tōngthé (Hànjī: 胴体; Latingí: Truncus) sī hâm lâng zāilāi tōngbŭt sinthé ê tiongsim pōlhūn, tiŏh sī sinkhu khìtû liáu thâu, āmkún, sìci, boé sól csun lŏh ê pōlhūn.

Tōngthé kipún ēsái koh hun zò yíhā kúi hūn: hengkhám, paktól, khaciahphiagn, kutpoâgn.

(tùi Holopedia ê tōngthé têbŏk csau lâi)

Èngyōng 16

Koanyî Tiongkok bûnhoà ê hoattián, ciàu pèjîn ê koánkiàn, tī Samtāi tŏkcsòng ê susióng yíkeng goânsêng, Chîn Hàn yíāu nn̄g cseng nî kan, tāikài lóng sī ènghù niâ, bô loā chē originality ê hoatbêng.

-Tōl Csongbêng

Èngyōng 15

Tētāng ínkhí ê háitiòng tùi Sanriku tēkhu zōsêng cin toā ê ûihāi, Iwate koān kap Miyagi koān lóng siù toā háitiòng lâi csimhāi, cin zē liŏktē hō͘l yim khì. Jĭtpún toāhūn sólzāi mā lóng hoatpòl háitiòng kéngpò.

Tûliáu Jĭtpún, tī Thàipêngyûgn sìciuûi, pâuhâm Tâioân, Huilĭppin, Rōlsea, Niúselân, Guam kap cit koá kîtha ê Thàipêngyûgn tósū, koh ū pōlhūn ê Bíciu yânhái, long ū hoatpòl háitiòng kéngpò, mā koancsek tiŏh kuibôl putténg ê zúitiòng.

Háitiòng tī Bíkok California mā ínkhí zāihāi.

(csau tùi Holopedia)

Èngyōng 14

Tāisiā (Enggí: metabolism) tī senghoàhăk ê yìsù, sī kok cióng yîcsî sengbŭt sègnmiā ê hoàhăk hoánèng ê cĭphăp. Cia ê hoánèng koètêng ēsái yîcsî sengbŭt ê sengtióng, signthoân, kòlzō kap hoánèng.

Tāisiā hūn nn̄g toā khoán: tônghoà zokyōng (anabolism) līēng lêngliōng lâi kā sió hunzú hăpsêng zò toā hunzú; yīhoà zokyōng (catabolism) kā toā hunzú hunkái lâi sengsán lêngliōng.

(tùi Holopedia csau lâi)

Èngyōng 13

Tûliáu khah thoânthóng phólphiàn ê abú, abó yígoā, mā tiāgn kiò lāubú, lāubó. Nā khah cèngsek kóng búcsin, bócsin. Tī Tâioân hiānsî tiāgn kóng mama, yízá mā ū siū Jĭtpúnoē énghióng kiò khàsàng. Kîtha mā ū ēng niû yăh niâ lâi kiò, pílūn aniâ, aniû, niûné téngténg. Ūê Hōlólâng kiò ayi hĕkchiá yia. Lēnggoā tī Hokkiàn mā ū aciá téng ciàm khah ciósòl ê kiòhoat.

(tùi Holopedia csau lâi)

Èngyong 12

Soàgnliăpthé DNA (Eng-gí: Mitochondrial DNA, mtDNA) sī sèpaukhì soàgnliăpthé lāibīn ê DNA, sī sengbŭt sèpau ê sèpauhŭt goākháu zúyàu ētàng csoē tiŏh ê DNA hunzú.

Soàgnliăpthé DNA siongtùi zolsêng khah sèkhol ê liámsekthé. Toāhūn ê sengbŭt cénglūi, hâm jînlūi zāilāi, soàgnliăpthé sī kagntagn tùi bócsin thoân lâi. Ce tāipiáu soàgnliăpthé DNA ētàng piáuhiān csut bóhē ûithoân koanhē.

(tùi Holopedia csau koèlâi)

Èngyōng (bûnciong) 11

Lĕksek êngkng nn̄gpĕhcit, Eng-gí green fluorescent protein, kánsiá GFP, sī cĭt khoán nn̄gpĕhcit, hâm 238 ê ankisng, citliōng 26.9 kDa.

GFP cĭt khaisí sī tùi hăkmiâ Aequorea victoria ê zúibó hunlî csutlâi, cit khoán zúibó tī nâsek kngsoàgn ēkha ē hoat lĕksek ê êngkng.

Cèzō GFP ê giin ētàng zò giin piáutăt ê pòtō giin (reporter gene), tī hiānzāi ê sèpau sengbŭthăk yăh hunzú sengbŭthăk ê giánkiù lāité ū cin cē èngyōng.

2008 nî, Martin Chalfie, Osamu Shimomura kap Roger Y. Tsien inūi tùi GFP ê hoathiān chham giánkiù, tit tiŏh Nobel Hoàhăk Cióng.

(tùi Holopedia csau koèlâi)

Bûnciong 10

Napoleon Bonaparte (1769 nî 8 goĕh 15 jĭt - 1821 nî 5 goĕh 5 jĭt), mā hō Napoleon Itsè (Napoléon I^er), sī Hoatkok ê kunsū kap cèngtī léngtōciá, sī Hoatkok kekbēng sîtāi ê ciòngléng, kiōnghô sîtāi ê Siúsĕk Cipcèng (Premier Consul), āulâi ê Hoatkok hôngtè. Tùi hiāntāi Auciu lĕksú ū cin tōa ê énghióng.

Napoleon ê sèlĕk khòngcè liáu Sūise, Sepangâ, kap kinájĭt ê Tekkok kiam Italia tēkhu. Napoleon tī 1812 nî jĭpcsim Rōlsea sitpāi, āulâi hong nńgkìm tī Elba Tó, āuboé záuthoat csutlâi hŏkgiăp, tī 1815 nî ê Waterloo Ciànyăh koh zài pāiciàn. Zoèāu tī Saint Helena Tó lāu khì.

(tùi Holopedia csau lâi)

Bûnciong 9

Hiāntāisèng (Enggí: modernity), sī cí cĭt khoán lĕksú sîkî hĕkciá zōngthài. Citê sîkî lîkhui liáu hongkiànzúgī yăh tiōnglôngzúgī, hiòngbóng zupúnzúgī, kanggiăphoà, sèsiŏkhoà, lísènghoà, koh ū bînzŏk kokka, kap in ê hiànhoat cètōl csam kok cióng hêngsek ê kàmkoán (surveillance).

Hiāntāisèng ê kàiliām kap hiāntāi hĕkciá sī hiāntāizúgī ū koanhē, m̄koh loēyông bô sagn siokâng.

(tùi Holopedia csau lâi)

Bûnciong 8

Yûnlâu ê hêngsek āuboé mā énghióng tiŏh Hànjîn ê khícsù hongsek, tī Csengkok thóngtī boékî kap Jĭtpún sîtāi, cĭt koá khah hógiăh ê Hànjîn kazŏk cĭt hongbīn khaisí khí nn̄g zàn yísiōng ê csù, cĭt hongbīn koh ínjĭp cĭt koá Seyûgn hongkeh ê zongsek, csincsiūgn sī Baroque hongkeh téngténg. Pílūnkóng Tân Tionghô yăh Kol Hiánêng kazŏk lóng ū khí yûlâu.

Kiàngī: zóngkiat

1. ch / z

cha –> za
cho –> zo
chu –> zu
chi –> ci
che –> ce

2. chh / s

chh –> cs

3. d

(ēng tī goālâigí)

d = t

4. f

(ēng tī goālâigí)

f = h

5. i / y

i- –> yi (tûliáu jîncseng)
in –> in
it –> it
im –> yim
ia –> ya
io –> yo
iu –> yu
ek –> yek

6. o / l

o –> o
o͘ –> ol

7. q

(ēng tī goālâigí)

q = k

8. r

(ēng tī goālâigí)

(tûliáu te̍ktēng khiugnkháu ū ēng)

r = l

9. v

(ēng tī goālâigí)

v = b

10. w

(ēng tī goālâigí)

w = u

11. x

(ēng tī goālâigí)

x = s

12. –ⁿ

-ⁿ -> gn

13. ̍

̍ –> ˘

Kiàngī: tē 8 siagn

Kā tē 8 siagn ê siagntiāu kìhō ̍ (|) kái ˘.

Pílūn:

si̍t –> sĭt

pe̍h –> pĕh

ye̍k –> yĕk

cia̍p –> ciăp

Csìgiām: z kap c ê thèoāgn

(goânlâi ê “c” nā tī “a”, “o”, “u” ê thâucêng, tio̍h oāgn zò “z”)

chúi –> cúi –> zúi

chóngthóng –> cóngthóng –> zóngthóng

chabó͘ –> caból –> zaból

Csìgiām: goânsòl ê miâ

Goânzúhoan	Hûhō	Enggí	Tâigí
1	H	Hydrogen	Zúisòl
2	He	Helium
3	Li	Lithium	Lîsòl
4	Be	Beryllium
5	B	Boron
6	C	Carbon	Thoàgnsòl
7	N	Nitrogen	Ci̍tsòl
8	O	Oxygen	Sngsòl
9	F	Fluorine	Hutsòl
10	Ne	Neon
11	Na	Sodium
12	Mg	Magnesium
13	Al	Aluminium	Alúmih
14	Si	Silicon	Silíkhóng
15	P	Phosphorus
16	S	Sulfur	Liûhông
17	Cl	Chlorine	Yâmsòl
18	Ar	Argon
19	K	Potassium
20	Ca	Calcium
21	Sc	Scandium
22	Ti	Titanium
23	V	Vanadium
24	Cr	Chromium
25	Mn	Manganese
26	Fe	Iron	Thih
27	Co	Cobalt
28	Ni	Nickel
29	Cu	Copper	Tâng
30	Zn	Zinc	Ayân
31	Ga	Gallium
32	Ge	Germanium
33	As	Arsenic
34	Se	Selenium
35	Br	Bromine	Csàusòl
36	Kr	Krypton
37	Rb	Rubidium
38	Sr	Strontium
39	Y	Yttrium
40	Zr	Zirconium
41	Nb	Niobium
42	Mo	Molybdenum
43	Tc	Technetium
44	Ru	Ruthenium
45	Rh	Rhodium
46	Pd	Palladium
47	Ag	Silver	Gîn
48	Cd	Cadmium
49	In	Indium
50	Sn	Tin	Siah
51	Sb	Antimony
52	Te	Tellurium
53	I	Iodine
54	Xe	Xenon
55	Cs	Caesium
56	Ba	Barium
57	La	Lanthanum
58	Ce	Cerium
59	Pr	Praseodymium
60	Nd	Neodymium
61	Pm	Promethium
62	Sm	Samarium
63	Eu	Europium
64	Gd	Gadolinium
65	Tb	Terbium
66	Dy	Dysprosium
67	Ho	Holmium
68	Er	Erbium
69	Tm	Thulium
70	Yb	Ytterbium
71	Lu	Lutetium
72	Hf	Hafnium
73	Ta	Tantalum
74	W	Tungsten
75	Re	Rhenium
76	Os	Osmium
77	Ir	Iridium
78	Pt	Platinum	Pe̍hkim
79	Au	Gold	Kim
80	Hg	Mercury	Zúigîn
81	Tl	Thallium
82	Pb	Lead	Yân
83	Bi	Bismuth
84	Po	Polonium
85	At	Astatine
86	Rn	Radon
87	Fr	Francium
88	Ra	Radium
89	Ac	Actinium
90	Th	Thorium
91	Pa	Protactinium
92	U	Uranium
93	Np	Neptunium
94	Pu	Plutonium
95	Am	Americium
96	Cm	Curium
97	Bk	Berkelium
98	Cf	Californium
99	Es	Einsteinium
100	Fm	Fermium
101	Md	Mendelevium
102	No	Nobelium
103	Lr	Lawrencium
104	Rf	Rutherfordium
105	Db	Dubnium
106	Sg	Seaborgium
107	Bh	Bohrium
108	Hs	Hassium
109	Mt	Meitnerium
110	Ds	Darmstadtium
111	Rg	Roentgenium
112	Cn	Copernicium
113	Uut	Ununtrium
114	Uuq	Ununquadium
115	Uup	Ununpentium
116	Uuh	Ununhexium
117	Uus	Ununseptium
118	Uuo	Ununoctium

Kiàngī: hoàha̍k goânsòl ê miâ

Ci̍t pōlhūn goânsòl ê miâ ēsái ēng “Latin/Hàn jīthâu + sòl” ê hêngsek.

Pílūn:

Magnesium (Mg) => Magnesòl

Kah (K) => Kahsòl

Hiāntāi Hànbûn goâncoân ēng tanit Hànjī chò goânsòl miâ, he bô sekha̍p Rômájī.

Cóngsī ci̍t koá khah phólphiàn ê goânsòl, csancsiūgn “thih”, “tâng”, “siah”, “kim” téngténg kèsio̍k súyōng bô yàukín.

Kiàngī: z ê sukhó

Ci̍t pōlhūn ê “c” ētàng khólū kái cò “z”, pílūn nā tī “a”, “o” thâucêng ê sîcūn.

Csìgiām bûnciong: goâncúhu̍t

Goâncúhu̍t (Enggí: atomic nucleus), sī goâncú tiongsim nn̄g khoán hu̍tcú (tiongcú kap yôngcú) colha̍p ciagnsêng ê kòlcō, sī goâncú citliōng ti̍tbeh coânpōl ê lâigoân, cóngsī goânchúhu̍t ciàm kuiê goâncú cóng thécek cin ció.

Goâncúhu̍t ê ti̍tkèng hoānûi tùi cúisòl ê 1.75 fm (1.75×10⁻¹⁵ m) kàu tāiyok 15 fm ê tāng goânchú (pí-lūn uranium) lóng ū.

Kiàngī: cāitē ēngsû bô ēng ê jībó, ài siat ūsiat ê holyim

Tī kipún ê 26 ê Latin jībó tiong, ū kúia ê tī Tâigí ê susiá tiong goânsegn bô ēng; m̄koh cóngsī nā siá goālâi sûgí ê sîcūn cin pháign tôsiám.

Csancsiūgn Seyûgn miâ “William” tiong, “W” tio̍h m̄sī kipún Tâigí teh súyōng ê jībó. Suijiân kóng mā ēsái khò imye̍k coán cò “U”, m̄koh hiānsî cusìn po̍kcà, bûnhoà kan ê kauliû cia̍p, goālâigí ê sòlliōng cē, nā lóng ēng giâmkeh ê imye̍k kuilu̍t, Tâigí khipsiu sin tìsek ê hāulu̍t ê cin bái.

Kiàngī cia ê jībó, ài siat ūsiat ê holyim. Ya̍h tio̍h sī múi ci̍t ê bô ēng ê jībó, lóng phoè ci̍t ê Tâigí púnsin ū ēng ê jībó cò in ê holyim, lâi pangcōl lâng ētàng tī bēhiáu goāgí ê cênghêng hā, ēng bólgí ê holyim si̍pkoàn lâi tha̍k goālâi sûgí.

Pílūnkóng ēsái anne siat:

d = t

f = h

q = k

r = l

v = b

w = u

x = s

y = i

z = c

Suijiân anne ittēng ē kap goāgí ê holyim csa cin cē, m̄koh sī khah si̍tcāi ê hongsek, inūi lán lâng bô khólêng kā sólū goāgí ê jībó holyim lóng o̍h tiâu.

Cit khoán ēng katī si̍pkoàn lâi tha̍k goālâi sûgí ê cênghêng tī kîtha gígiân cin phólphiàn. Pílūn Hoatkok ê siútol “Paris”, tī Enggí phengsiá bô kái, itpoagn tha̍k cò [ˈpærɪs]; m̄koh nā ciàu Hoatgí sī [paʁi].

Csiūgn “Paris” cit cióng thongsio̍k ê tēmiâ, lán Tâigí ēsiá coán cò “Palí”, inūi tiāgn ēng, imcat té, súyōng kap líkái lóng bô khùnlân; m̄koh nā csiūgn “Batignolles-Monceau” anne ê sió tēmiâ beh ci̍tê ci̍tê cò imye̍k, sī cin cia̍hla̍t ê tāicì, cíhó ēng goânlâi ê phengsiá kha piānlī.

Csìgiām bûnciong 6

Pakhng Bûngēho̍kheng, sī Bûngēho̍kheng tùi Italia hoattián ci̍t toāgn sîkan liáuāu, tāiyok 15, 16 sèkí Kētēkok, Tekkok téng Auciu pakpōl tēkhu siū énghióng sánseng ê gēsu̍t sîkî.

Kiàngī: jībó ê miâ

Aa a

Bb be

Cc ce

*Dd ti

Ee e

*Ff hu

Gg ge

Hh ha

Ii i

Jj ji

Kk ke

Ll le

Mm am

Nn an

Oo o

Pp pe

*Qq khu

Rr lir

Ss se

Tt te

Uu u

*Vv bui

*Ww ui

*Xx si

Yy yek

Zz zih

Pe̍hoējī káiliông kiàngī: goākok tēmiâ

Goākok ê tēmiâ ūê ū cin phólphiàn súyōng ê Hànbûnsek hoanye̍k, ēsái kèsio̍k súyōng; ūê Hànbûn miâ cin hàn teh ēng, ēsài ti̍tcia̍p kái ēng goāgí ê phengsiá. 

Yíhā kú lē:

1. Hànbûnsek (goâncéng imye̍k):

Málâisea

Sinkapho

Alahpek

Hoatlânse

Englân

Hôlân

Ji̍tpún

Hânkok

Tiâusián

Rolsea (Lōlsea)

Sepangâ

Phûtôgâ

Akunthêng

Thólníkî

Ìntōl

Oa̍tlâm

Ìntōlnîsea

Pholân

Sūise

Sūitián

2. Hànbûnsek (kánlio̍k hoanye̍k)

Bíkok

Tekkok

Hoatkok

Engkok

Tangkok

Ìnnî

3. Goāgísek phengsiá

Irak (Iraq)

Iran

Ukrayina

Italia

Kanada (Canada)

Pe̍hoējī káiliông kiàngī: ek ê būntê

Ētàng khólū kā “ek” kái siá chò “yek”, tôsiám imcat sagnlām ê būntê.

Pílūnkóng:

hoanye̍k (翻譯)

yek (億)

bōlye̍k (貿易)

Csìgiām bûnciong 5

16 sèkí yíāu, Auciulâng ūi tio̍h phangliāu bōlye̍k, khaisí sûnkiû tùi Maluku kûntó téng phangliāu sántē ê ciphoè. Ciaê Seyûgn kokka hâm Phûtôgâ, Sepangâ, Hôlân, Engkok.

Phûtôgâ sī siāng cá tī Ìnnî khaihoat ê Auchiu kokka. In kengêng phangliāu ê sengsán, mā phài soànkàusū hiòng hia soanyông Thiancúkàu.

1619 nî, Hôlân ê Tang Ìntōl Kongsi cengho̍k Se Jawa téngbīn ê Jakarta, in tī hia siat Batavia siâgn.

1800 nî, Tang Ìn-tōl Kongsi káisàn, liáuāu ū ci̍t cām Engkok khòngcè Ìnnî. Āuboé Hôlân cènghú ciapsiu Tang Ìntōl Kongsi ê cusán, ti̍tcia̍p cò koánlí.

Pe̍hoējī káiliông kiàngī: y ê sukhó

“im” nā bô imcat sagnlām ê būntê, iê “i” tio̍h mài coán chò “yi”.

Pílūnkóng:

“imcat” (音節)

“hōlyim” (呼音)

“imgak” (音樂)

“siagnyim” (聲音)

"ímliāu" (飲料)

Csìgiām bûnciong 4

Pakkiagnōe ê hōlyim teksek sī hiānsî Tiongkok, Tâioân, Sinkapho koagnhong gígiân piaucún ê cúyàu sênghun.

Tī Tâioânoē kap Ji̍tpúnoē lāibīn, tiāgn ēng "Pakkiagnoē" chí piáucúnhoà ê hiāntāi Tiongkokoē, ia̍h tio̍h sī Tiongkok kokgí, Hoâgí, he̍kciá Phó͘thongoē. Cóngsī Pakkiagn cāitē ê giángí bô goâncông hōl piaucún koagnoē khipsiu.

Csìgiām bûnciong 3

Tī Sinkapho kap Malaisea bûnhoà tiong, "kiagnsu" tûliáu jībīn ê yìsù, mā kóng in cāitē lâng thamsio̍k, he̍kciá ài piàgn tēit ê si̍pkoàn. Pílūnkong ūi tio̍h biánhùi ê ji̍ptiûgnkǹg pâitūi kúia ji̍t; ia̍h sī cia̍h buffet ê sî sagncegn nge̍h mi̍h. Toālâng tùi gíná ha̍kgia̍p piáuhiān ê yaukiû mā hong khoàgn chò sī "kiagnsu" ê bûnhoà.

Csìgiām 4

it > it jī > jī sam > sam sù > sù ngó͘ > ngól lio̍k > lio̍k chhit > csit pat > pat kiú > kiú si̍p > si̍p

chi̍t > ci̍t nn̄g > nn̄g saⁿ> sagn sì > sì gō͘ > gōl la̍k > la̍k chhit > csit poeh > poeh káu > káu cha̍p > ca̍p

tēit tējī tēsagn tēsì tēgōl tēla̍k tēcsit tēpoeh tēkáu tēca̍p

pàiit (lépàiit pàijī (lépàijī pàisagn (lépàisagn pàisì (lépàisì pàigōl (lépàigōl pàila̍k (lépàila̍k lépài (lépàiji̍t

Pe̍hoējī káiliông kiàngī: r ê súyōng

Ci̍t koá goālâigí ēsái khólū póliû “r” jībó, csancsiūgn “Roma”. Ēng tī jīthâu ê sî holyim kap “l” siokâng.

Iánsengsû mā ēng “r”, mài ēng Tâigí ê coányim “l”, pílūnkong Hànbûn hoan lâi ê “Lōng-bān” (浪漫) kái tńg “Roman”.

Pe̍hoējī káiliông kiàngī: c ê būntê

ch –> c(?

chh –> cs(?

Chhìgiām 3

sò͘-liōng –> sòoliong -> sòlliong

kàⁿ-sò͘ –> kàgnsòl

o͘-sek –> olsek

ô͘ –> ôl

hô͘ –> hôl

sò͘-jī –> sòljī

to͘-chhī –> tolchhī

tang-kiaⁿ-to͘ –> tangkiagntol

ō͘-îⁿ -> ōlyîgn

ō͘-peng –> ōlpeng

Chhìgiām Bûnchiong 2

Chákî Hôlân kap Sepangâ thóngtī Tâioân ê sîchūn, ínji̍p chi̍t koá Seyûgn ê yàusài kiàntio̍k kap kîtha Seyûgn kiàntio̍k kisu̍t. Tī Chhengkok sîtāi, Tiongkoklâng ínji̍p Seyûgn kisu̍t lâi khí phàutâi chò hônggū. Hiānsî lâuchūn ê Hôlân kap Sepangâ kiàntio̍k sòoliōng yúhiān, chúyàu sī tī Tāmchúi kap Anpêng.

Pe̍hoējī káiliông kiàngī: o/o͘ ê būntê

o -> o
o͘ -> ø, oo, ol, or

Chhìgiām bûnchiong

Ji̍tpún chènghú tī Tâioân chi̍t hongbīn khíchō seyûgnsek ê kiàntio̍k, chi̍t hongbīn ínji̍p thoânthóng ê Ji̍tpún kiàntio̍k, yûkî sī bînthé, sînsiā, kap kîtha Ji̍tpún biōsī.

Ji̍tpún tī Tâioân mā kiànsiat chi̍t koá tèkoànsek, hengásek kiàntio̍k; che sī Ji̍tpúnlâng hoatbêng ê chiattiong hongkeh, kā Ji̍tpún thoânthóng kiàntio̍k ê goânsò͘ kap seyûgn he̍kchiá hiāntāi ê hongkeh lām chòhoé.

Hiāntāichúgī ê hêngsek mā tī Ji̍tpún sîtāi khaisí ínji̍p, kiámchió chongsek, chùtiōng konglêng.

Chhìgiām 2

pīⁿ-īⁿ -> pīgnyīgn

pēⁿ-īⁿ -> pēgnyīgn

îⁿ-hêng -> yîgnhêng

Pe̍hoējī káiliông kiàngī: "i" kap "y" ê sukhó

i -> yi / i
ia -> ya /ia
io -> yo / io
iu -> yu / iu
in -> in
im -> im
it -> it
iⁿ -> ign / yign

Chhìgiām

chham-gī-īⁿ -> chhamgīyīgn

i-īⁿ -> yiyīgn

îⁿ -> yîgn

"Ìntō͘", "Ìnnî", ēsái yîchhî

Pe̍hoējī káiliông kiàngī: "y" ê súyōng

ēng "y" chi̍tê jībó lâi káisiàn imchat khuhun ê hāukó:

kā goânlâi ēng "i" khíthâu ê imchat ê khíthâu "i" kái siá chò "y" ia̍h "yi", chhanchhiūgn:

tiāniágn -> tiānyiágn

tiān-iáⁿ -> tiāniáⁿ -> tiāniágn -> tiānyágn -> tianyagn

i -> yi
ia -> ya
io -> yo
iu -> yu
in -> in(?
im -> im(?

jînchheng tāisû "i" siōnghó lēgoā, yîchhî ēng "i", "in", kiámchiò tôngyim sû būntê. Sò͘bo̍k "it" mā ēsái mài kái.

Pe̍hoējī káiliông kiàngī: bô ittēng piau siagntiāu

pe̍hoējī -> pehoeji

Pe̍hoējī káiliông kiàngī: khìtû liânjīhō

pe̍h-oē-jī -> pēhoējī

Pe̍hoējī káiliông kiàngī: gn/y

kiaⁿ -> kiagn
iha̍k -> yiha̍k
pēⁿīⁿ -> pēgnyīgn

Tâigí susiá ê chhìgiām

Chia sī goá ēng lâi chhìgiam Tâigí susiá ê só͘chāi. Chúiàu sī chhì khoàⁿ:

1. Khìtû "liānjīhō" (hyphen) ê Pe̍hoējī he̍kchiá Tâilô ê hāukó.

2. Bô piau siaⁿtiāu, ia̍hsī kaⁿta piau pitiàu ê siaⁿtiāu.

3. Kā phīⁿhoà bóim kái ēng "~" hûhō he̍kchiá "ñ", "nn" lâi kì.

4. Kā hô͘lô͘tiám kái ēng kîtha hongsek lâi piau.

5. Te̍kpia̍t chútê, chhanchhiūⁿ hoàha̍k, sò͘ha̍k ê susiá.

6. Bôkâng jīhêng ê chhìēng.

7. Kîtha.